جستارهای اقتصادی، جلد ۲۲، شماره ۴۵، صفحات ۱-۱۹
عنوان فارسی استخراج شبکه مفهومی تأمین مالی حوزه‌های علمیه مبتنی بر اسناد بالادستی حوزه و روحانیت
چکیده فارسی مقاله مقدمه و اهداف: اقتصاد به‌عنوان یکی از محورهای مهم هر سازمان و به‌مثابه نیروی محرکه آن بسیار مهم و اثرگذار است. این محور در سازمان حوزه و نهاد روحانیت، در سالیان اخیر دچار چالش‌های متعددی شده که برخی از آنها میراث گذشته بوده و برخی نیز در پی پیروزی انقلاب اسلامی و تغییراتی چون به‌کارگیری بودجه دولتی و تغییرات کارکردی روحانیت حادث شده و در نتیجه منابع مالی سابق و نظامات آن را برای دوره جدید ناکارآمد نموده است. ازاین‌رو، پرداختن به مباحث تأمین مالی حوزه‌های علمیه در عصر حاضر ضروری به نظر می‌رسد. در این میان توجه به اسناد بالادستی این نهاد در گام دوم انقلاب ازجمله سند چشم‌انداز حوزه‌های علمیه، کلیات برنامه پنج ساله مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه 1399-1403، کلیات سند آمایش حوزه‌های علمیه، منشور حوزه‌های علمیه (اصول، سیاست‌ها و برنامه‌های کلان)، نظام‌های جامع حوزه‌های علمیه، نقشه جامع علمی حوزه‌های علمیه و... می‌تواند به‌عنوان اصلی‌ترین جهت‌دهنده به مسیر فعالیت‌های سازمان روحانیت و تعیین‌کننده چشم‌انداز و راهبرد اساسی آن نهاد برای رسیدن به وضع مطلوب مورد توجه قرار گیرد. درواقع، این پژوهش به‌دنبال آن است که اصول و مبانی تأمین مالی حوزه‌های علمیه را براساس اسناد بالادستی حوزه و روحانیت بیان کند؛ زیرا اسناد بالادستی هر نهادی به‌عنوان تعیین‌کننده چشم‌انداز و راهبرد اساسی آن نهاد برای رسیدن به وضع مطلوب باید در تمامی پژوهش‌های اساسی آن نهاد موردتوجه قرار گیرد. استخراج مسائل اساسی نظام اقتصادی و تأمین مالی آموزش، پژوهش و فرهنگ در حوزه‌های علمیه نیز از این امر مستثنا نبوده و لازم است با بررسی دقیق این اسناد، اصول و مبانی تأمین مالی حوزه به‌صورت دقیق مشخص شوند.  روش: در پژوهش حاضر با استفاده از روش تحلیل مضمون به بررسی اسناد بالادستی حوزه و روحانیت پرداخته شده و شبکه مضامین آن استخراج و تحلیل می‌شود. روش تحلیل مضمون به‌عنوان یک روش منعطف و مفید در تحلیل حجم زیادی از داده‌های پیچیده و مفصل، مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. این روش یکی از شیوه‌های کارآمد متن‌پژوهی مبتنی‌بر شناسایی، تحلیل و تفسیر الگوهای معنادار موجود در داده‌های کیفی است که به تسهیل جستجوی الگوهای موجود در متن منجر می‌شود. روش تحلیل مضمون در حداقل خود، داده‌ها را سازماندهی نموده و آنها را در قالب جزئیات توصیف می‌کند؛ اما می‌تواند از این هم فراتر رفته و جنبه‌های مختلف موضوع پژوهش را تفسیر نموده و داده‌های پراکنده و متنوع را تبدیل به داده‌های غنی و تفصیلی کند. مطابق روش تحلیل مضمون ابتدا داده‌های متن کاهش یافته و سپس بخش‌بندی، مقوله‌بندی و تلخیص می‌شوند و درنهایت، به‌نحوی بازسازی و بازتنظیم می‌شوند که به استخراج مفاهیم مهم موجود در مجموعه‌ای جدید از داده‌ها منجر شود. در نتیجه استفاده از این روش می‌توان به فهمی جامع و عمیق از داده‌ها و محتوای مورد بررسی دست یافت. درواقع، محصول نهایی تحلیل مضمون، شناسایی مفاهیم و فرایندهای موجود در داده‌ها، استخراج و توصیف الگوهای موجود در متن و ارائه آنها در قالب یک طرح کلان و یکپارچه است. به‌طور ایدئال تحلیل مضمون هم به الگوهای مشترک میان داده‌ها و هم به جنبه‌های زمینه‌ای پدیده مورد مطالعه در میان داده‌های مختلف توجه می‌کند و به چالش پژوهشگران جهت ارائه یافته‌های خود به صورت معنادار و مفید کمک می‌کند. نتایج: در نتیجه اجرای روش تحلیل مضمون در اسناد بالادستی حوزه‌های علمیه، 219 مضمون پایه متناسب با موضوع شناسایی شد که به تولید 25 مضمون سازمان‌دهنده و چهار مضمون فراگیر منجر شد که مضامین فراگیر عبارت‌اند از: لزوم ارتباط دوجانبه با مردم، حمایت متقابل حوزه و نظام در عین حفظ استقلال حوزه، تأمین مالی حوزه و معیشت طلاب و تحول و ارتقای نظام اداری و مدیریتی. مهم‌ترین مضمون فراگیر به‌دست‌آمده «تأمین مالی حوزه و معیشت طلاب» است که ذیل آن دوازده مضمون سازمان‌دهنده به دست آمد: هدفمند کردن حمایت‌های مالی، حفظ عزت و منزلت اجتماعی حوزویان، تربیت نیروی متخصص برای مشاغل خاص، تأمین مالی ازطریق منابع عمومی، تأمین مالی ازطریق احیای و توسعه موقوفات، تأمین مالی ازطریق توسعه همکاری‌ها، استفاده از ردیف‌های بودجه مشابه با دیگر نهادها، تأمین مالی ازطریق هدایا، نذورات و خیّرین، بهبود و ارتقای روش‌های موجود تأمین مالی، استفاده صحیح از ظرفیت‌های موجود،‌ تأمین مالی پایدار و مستقل و درنهایت، تأمین نظام معیشت و ارتقای آن. مضمون فراگیر بعدی، «تحول و ارتقای نظام اداری و مدیریتی» است که ذیل آن مضامین سازمان‌دهنده لزوم تحول و نوآوری، لوازم و شروط تحول سالم و تکامل‌بخش، لزوم تفکیک سیاست‌گذاری از مدیریت، مدیریت قوی و کارآمد، برنامه‌ریزی و آینده‌نگری و درنهایت بهره‌مندی از نظرات و ظرفیت‌های نظام نخبگانی به دست‌آمده است. «ارتباط دوجانبه با مردم» مضمون فراگیر سوم است که چهار مضمون سازمان‌دهنده ذیل آن عبارت‌اند از: مرتبط و متصل بودن با مردم، اتکا بر منابع مردمی و خیّرین، فرهنگ‌سازی و تبلیغ برای پرداخت تبرعات و وجوهات و ارتقای توانمندی‌ها و مهارت‌ها برای حل نیازهای جامعه اشاره کرد. درنهایت نیز ذیل مضمون فراگیر «حمایت متقابل حوزه و نظام در عین حفظ استقلال» سه مضمون سازمان‌دهنده توسعه همکاری‌ها و تعاملات، حمایت و پشتیبانی از نظام، و حفظ استقلال همه‌جانبه حوزه‌های علمیه به دست آمد. بحث و نتیجه‌گیری: با نگاه اولیه به مضامین فراگیر به‌دست‌آمده، ارتباط مضامینی مانند تأمین مالی حوزه و معیشت طلاب با موضوع پژوهش یعنی مباحث مربوط به اقتصاد و تأمین مالی حوزه کاملاً مشخص است؛ اما در خلال بررسی مسائل اقتصادی و تأمین مالی چند مسئله نمود پیدا می‌کند که ارتباط وثیقی با بحث دارند؛ هرچند شاید اگر به‌صورت مجزا و مستقل در نظر گرفته شوند، بی‌ارتباط با موضوع به نظر برسند. بحث نخست استقلال و عدم وابستگی حوزه است که مهم‌ترین بخش آن، استقلال اقتصادی و استقلال در مدیریت حوزه‌های علمیه است. مسئله دوم، مضامین مربوط به نحوه مدیریت حوزه‌های علمیه است که باز به‌نوعی از همان استقلال حوزه‌های علمیه نشئت می‌گیرد. افزون‌براین، در بحث مدیریت، به لزوم تحول و ارتقای نظام اداری و مدیریتی هم تأکید شده است. مسئله سوم هم که ناظر به هر دو وجه استقلال اقتصادی و استقلال مدیریتی حوزه‌های علمیه است، بحث چگونگی ارتباط حوزه‌های علمیه با نظام و دولت است که آیا اصلاً باید چنین ارتباط و تعاملی وجود داشته باشد؟! نتایج حاصل از شبکه مضامین به‌دست‌آمده از مرور اسناد بالادستی حوزه‌های علمیه نشان می‌دهد که باید بین حوزه‌های علمیه و نظام و دولت ارتباط و تعامل دو طرفه وجود داشته باشد و این دو ملزم به حمایت از یکدیگر هستند؛ البته لازمه تعامل با نظام و دولت این است که خللی در استقلال حوزه به وجود نیاید و استقلال همه‌جانبه آن حفظ شود که این مهم در اسناد گوناگون مورد توجه بوده است.
کلیدواژه‌های فارسی مقاله حوزه علمیه،اسناد بالادستی،تأمین مالی،تحلیل مضمون،
عنوان انگلیسی Conceptual Network of Financing in Islamic Seminaries Based on Foundational Documents of the Hawzah and Clergy
چکیده انگلیسی مقاله Introduction and Objectives: Economics, as a pivotal element of any organization and its driving force, plays a critical role in institutional sustainability. In the context of Islamic seminaries (Hawza) and the clerical institution, economic structures have faced numerous challenges in recent decades. Some of these challenges stem from historical legacies, while others emerged after the Islamic Revolution due to shifts such as reliance on state budgets and functional transformations within the clergy. These changes have rendered traditional financial systems inadequate for contemporary needs. Consequently, addressing the financing of Islamic seminaries in the modern era has become imperative. This study focuses on the foundational documents of the Hawzah in the "Second Phase of the Revolution," including: * Vision Document for Islamic Seminaries * *Five-Year Plan of the Center for Hawza Management (2020–2024)* * Comprehensive Spatial Planning Document for Seminaries * Charter of Islamic Seminaries (Principles, Policies, and Macro-Programs) * Comprehensive Systems of Islamic Seminaries  Scientific Roadmap of Islamic Seminaries These documents serve as the primary framework guiding the clergy’s activities and defining its strategic vision for achieving an optimal financial ecosystem. The study aims to extract the principles and foundations of seminary financing based on these texts, as foundational documents are essential for shaping institutional research agendas. Specifically, it seeks to identify core economic and financial issues in education, research, and cultural activities within seminaries through a meticulous review of these sources. Methodology: This research employs thematic analysis to examine the foundational documents of the Hawzah and clergy. Thematic analysis is a flexible and robust qualitative method for identifying, analyzing, and interpreting patterns within complex textual data. It organizes data into descriptive categories while also enabling deeper interpretation, transforming fragmented information into rich, detailed insights. 1. Data Reduction: Condensing textual data. 2. Segmentation and Categorization: Classifying content into thematic units. 3. Synthesis and Reconstruction: Reorganizing data to extract key concepts. This approach ensures a comprehensive understanding of the documents, highlighting both recurring patterns and contextual nuances. The final output is a cohesive conceptual network that captures the essence of the texts. Results: The thematic analysis of Hawzah documents yielded 219 basic themes, consolidated into 25 organizing themes and four overarching themes: 1. Financing the Hawza and Livelihood of Seminarians (Most prominent theme) * Sub-themes: - Targeted financial support - Preserving the dignity of clerics - Training specialists for niche roles - Public funding mechanisms - Revival and development of endowments (waqf) - Collaborative financing models - Budgetary parity with other institutions - Donations, vows (nudhur), and philanthropic contributions - Optimization of existing financing methods - Leveraging institutional capacities - Sustainable and independent financing - Livelihood security for seminarians 2. Administrative and Managerial Reform * Sub-themes: - Necessity of innovation - Prerequisites for constructive reform - Separation of policymaking and management - Effective governance - Strategic foresight - Engagement with elite expertise 3. Two-Way Engagement with the Public * Sub-themes: - Grassroots connectivity - Reliance on public and philanthropic resources - Cultural advocacy for charitable giving - Skill development to address societal needs 4. Mutual Support Between the Hawzah and State (While Preserving Independence) * Sub-themes: - Institutional collaboration - Political support for the state - Safeguarding the Hawza’s autonomy Discussion and Conclusion: While themes like financing and livelihood directly address the research focus, the analysis reveals deeper intersections with institutional independence and governance. Key findings include: 1. Economic and managerial autonomy is paramount, even amid state collaboration. 2. Administrative modernization is critical for financial sustainability. 3. Strategic state engagement is endorsed, provided it does not compromise the Hawza’s independence. The study concludes that a balanced, interdependent relationship between seminaries and the state is essential, with mutual support mechanisms that preserve institutional self-sufficiency.
کلیدواژه‌های انگلیسی مقاله حوزه علمیه,اسناد بالادستی,تأمین مالی,تحلیل مضمون
نویسندگان مقاله مهدی رعایائی |
دکتری علوم اقتصادی (گرایش اقتصاد اسلامی)، پژوهشکده علوم اجتماعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

سید رضا حسینی |
دانشیار گروه اقتصاد، پژوهشکده علوم اجتماعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

حمیدرضا مقصودی |
استادیار گروه اقتصاد اسلامی، دانشگاه قم، قم،‌ ایران.

علی سعیدی |
استادیار گروه اقتصاد اسلامی، دانشگاه قم، قم،‌ ایران.

نشانی اینترنتی https://iee.rihu.ac.ir/article_2205_e0d4da25d74ff1471c13f4961d1a7c65.pdf
فایل مقاله فایلی برای مقاله ذخیره نشده است
کد مقاله (doi)
زبان مقاله منتشر شده fa
موضوعات مقاله منتشر شده
نوع مقاله منتشر شده
برگشت به: صفحه اول پایگاه   |   نسخه مرتبط   |   نشریه مرتبط   |   فهرست نشریات